Jodenvervolging in Hoorn, 1614-1615

Gegevens

De enige Jodenvervolging in het gewest Holland, het economisch hart van de Nederlandse Republiek, vond plaats in Hoorn. In het najaar van 1614 arresteerde schout Claes Boelens drie bekeerlingen tot het jodendom op beschuldiging van apostasie (geloofsafval). Hij eiste veroordeling tot de brandstapel.

Sinds doopsgezind predikant Aem Wybrands in 1876 uittreksels publiceerde van door hem getranscribeerde documenten van het proces, hebben historici zo nu en dan naar de zaak verwezen. Zij meenden dat Boelens´ reactie zo drastisch was, omdat het niet ging om christenen van joodse afkomst, maar om christenen die zich tot het jodendom aangetrokken voelden.


Claes Boelens (1550-1615), schout van Hoorn. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

Een nieuwe context
In 2012 zijn met de hulp van onze oud-collega Joke Terra de originele documenten van deze rechtszaak teruggevonden door Dr. Alexander van der Haven: tussen de “bijlagen tot de schoutsrol” in het Hoornse oud-rechterlijk archief (inv.nr. 4497). In twee recente artikelen, mede gebaseerd op documenten betreffende de gereformeerde kerkstrijd tussen remonstranten en contraremonstranten, beschrijft Van der Haven hoe deze bekeerlingen een speelbal waren in de strijd binnen de Hoornse gereformeerde gemeente. Die ging tussen de “rekkelijke” remonstrantse magistraten en predikanten aan de ene kant en de “precieze” calvinistische oppositie, gesteund door de lokale classis, aan de andere kant. Volgens Van der Haven kwam de agressieve houding van de Hoornse autoriteiten tegenover de bekeerlingen niet doordat zij zich werkelijk zorgen maakten over de ‘stoutigheden der joden’. Zij wilden aantonen dat zij het Nederlandse christendom het beste konden beschermen, in tegenstelling tot hun fanatieke en door hun predestinatieleer beperkte contraremonstrantse tegenstanders.

Naar het nationaal toneel: De Groot en Oldenbarnevelt
De rechtszaak met zijn achterliggend theologisch conflict werd van nationaal belang toen de Staten van Holland en Westfriesland de grote jurist Hugo de Groot en Adriaen Pauw van Amsterdam opdracht gaven om een nationaal “jodenreglement” te ontwerpen. Dat gebeurde in dezelfde vergadering waarin de Staten besloten om Hoorn te adviseren de joodse gevangenen te verbannen in plaats van te executeren. Zelfs de grote staatsman Johan van Oldenbarnevelt, die de gereformeerde kerkstrijd met de dood zou bekopen, speelde een rol in het verhaal. De door de Hoornse remonstranten vervolgde contraremonstrantse predikant van Grosthuizen en Avenhorn, Dirck Christiaensz, keerde zich tot Van Oldenbarnevelt om hulp. Als antwoord herhaalde de raadpensionaris de woorden van één van Hoorns remonstrantse burgemeesters. Die had Christiaensz ervan beschuldigd dat “door syne Predikatiën een persoon soo was geargert geworden, dat hij daerom tot de Joden was vervallen.” Deze ontmoeting in het Catshuis laat zien dat niet de geloofsafval tot het jodendom de reden voor de vervolging was, maar het contraremonstrantse visie op het christendom.

De zaak werd uiteindelijk verwezen naar Gecommitteerde Raden. Dat college adviseerde het Hoornse stadsbestuur op 9 april 1615 om de Joden te dwingen de Republiek te verlaten.

De twee artikelen die de Hoornse zaak beschrijven zijn: 

Alexander van der Haven, “Predestination and Toleration: The Dutch Republic’s Single Judicial Persecution of Jews in Theological Context.” Renaissance Quarterly 71 no. 1 (Spring 2018): 165–205. Doi: https://doi.org/10.1086/696886

Alexander van der Haven, "Conversion on Trial: Toleration of Apostasy and the Hoorn Trial of Three Converts to Judaism (1614-5)." Contesting Inter-Religious Conversion in the Medieval World. Ed. Yaniv Fox and Yosi Yisraeli. London and New York: Routledge, 2017: 41–60.