Een vrijgekochte slavin

Gegevens

In de testamenten van het notariële archief staan wel eens bijzondere bepalingen. Bijvoorbeeld over de verdeling van de erfenis of over de begrafeniswensen. Maar een bepaling over het vrijkopen van een slavin in 1904 is wel heel opmerkelijk. Elisabeth Maria Dignum uit Lutjebroek liet op 21 juli 1904 bij notaris Pieter Bos in Hoorn haar testament opstellen. Haar eerder opgestelde testament liet Elisabeth herroepen. In het nieuwe testament bepaalde ze wat er met haar nalatenschap moest gebeuren na haar overlijden. Uit de akte blijkt dat Elisabeth zeker niet armoedig was. Zo ontving de Damianus Stichting te Grave na haar overlijden 1000 gulden om gedurende tien jaar twee heilige missen per maand ‘te doen lezen tot rust mijner ziel en tot rust den ziel van mijnen overleden echtgenoot’. Elisabeth was de weduwe van Pieter Baas, ze huwden in Bovenkarspel in 1898. Pieter overleed in mei 1903.

Lees meer...

Brand in Binnenwijzend

Gegevens

Op 3 februari 1912 gaf de burgemeester van Westwoud aan de notaris de overeenkomst die gesloten was tussen het gemeentebestuur van Westwoud en de kerkvoogdij van de Hervormde gemeente in Binnenwijzend. Binnenwijzend lag in de gemeente Westwoud. De overeenkomst ging over de wederopbouw en het gebruik van de toren van de kerk die tijdens de brand van 18 juni 1911 was verwoest.

Lees meer...

Kerst- en nieuwjaarsbrieven

Gegevens

Vanaf de zeventiende tot halverwege de negentiende eeuw maakten kinderen rijkversierde wensbrieven. Traditiegetrouw gebeurde dat vooral met Nieuwjaar maar ook met Kerst en andere feestdagen. De brieven werden voorgedragen aan de familie en toonden de schrijfkunst van het kind. In de collectie van het Westfries Archief zijn meerdere van deze wensbrieven te vinden.

De teksten van de wensbrieven waren standaardteksten die het kind overschreef in zijn mooiste kalligrafische handschrift. Het ging dus vooral om de schrijfkunst in plaats van de inhoud van de teksten. De wensen werden geschreven op papier met voorgedrukte prenten die de tekst omkaderden. Zulke krans- of lijstprinten werden gemaakt door drukkerijen in de grote steden, zoals de prent hieronder van T.J. Wijnhoven Hendriksen uit Rotterdam. Maarten Sluis uit Schellinkhout gebruikte deze prent in 1835 voor een nieuwjaarswens aan zijn grootmoeder.

Van origine waren de voorgedrukte prenten zwart-wit en kleurden de kinderen ze vaak in met waterverf. Dat is het geval bij de nieuwjaarswens van Maarten Sluis. Bij de oudere prenten werden de illustraties vaak ongekleurd gelaten. Een voorbeeld hiervan is de kerstbrief van Soutje Jacobs Jonker uit 1778. Toen ze 15 jaar oud was, schreef Soutje deze aan haar grootouders. Zij koos een prent met een Bijbelse voorstelling: een thema dat vaak terugkomt in kerst- en nieuwjaarsbrieven.

Een bijzonder exemplaar is de kerstbrief van de 10-jarige Gerrit Spaander voor zijn grootvader. In het Westfries Archief is veel informatie over de familie Spaander te vinden. Gerrit kwam uit een vooraanstaande familie en woonde in Abbekerk. Zijn vader was secretaris van de Vier Noorder Koggen en schout van Abbekerk. Na de dood van zijn vader in 1818 zou Gerrit de functie van secretaris overnemen. Maar op kerstavond 1785 stond hij voor zijn familie om zijn handgeschreven kerstbrief voor te lezen. De jonge Gerrit zal goed zijn best hebben gedaan. Mogelijk hoopte hij zelfs op een beloning voor in zijn spaarpot.

Bronnen

0216 Collectie handschriften en losse archivalia, 1545-2009, inv. nr. 1910.
0360 Collectie Wit, A.J., 1597-1997, inv. nr. 88.
N. Boogaard, 2020. Geliefde ouders! De Liefde tussen Ouder en Kind in de Nieuwjaarsbrieven uit de 18e en 19e eeuw (Den Haag 2020). Een blog op de website van de Koninklijke Bibliotheek.
152C13 L. Buijnsters-Smets, Decoratieve prenten met geschreven wensen 1670-1870 (Nijmegen 2007).
100N Ach lieve tijd : West-Friesland jaargang aflevering 11: Twintig eeuwen Westfriezen en hun vertier en vermaak (Zwolle, 1999). Hier digitaal te raadplegen.

De koperplaten van Drechterland

Gegevens

In de achttiende eeuw gebruikte drukkerijen voor illustraties meestal de techniek van de kopergravure. Hierbij werd een koperplaat gegraveerd met de gewenste afbeelding. De groeven werden dan gevuld met inkt waarna de afbeelding onder hoge druk op papier werd gezet. Ook de ‘Nieuwekaart van het dykgraafschap van Dregterland’ is gemaakt met deze techniek. Omdat de kaart een groot formaat had, waren er vier aparte koperplaten voor nodig. De collectie van het Westfries Archief bevat zowel afdrukken van de kaart als de vier originele koperen drukplaten.

Op 30 mei 1775 stelde dijkgraaf Jan Christiaan van de Blocquery dat de oude kaart van Drechterland te groot was. Daarom kwam hij met het idee ‘om een andere kaart te laten drukken op een gemeen formaat van vier bladen, zoo als die van de Vier Noorder Coggen en Geestmerambagt’. De bestuurders van het waterschap stemden unaniem met dit idee in. Pas acht jaar later zou dit resulteren in de ‘Nieuwe kaart van het dykgraafschap van Dregterland’.

Nog in hetzelfde jaar sloten secretaris Joannes Pool en waarschap Jacob Groes een overeenkomst met de Amsterdamse plaatsnijder en graveur Theodorus Koning. De bedoeling was om de kaart zo snel mogelijk af te krijgen. Maar als gevolg van verschillende gebeurtenissen duurde de voltooiing van de koperplaten veel langer dan verwacht. Zo vroeg in 1776 stormschade aan de dijken de nodige aandacht van Pool en Groes. In de daaropvolgende jaren deden zij veel moeite ‘omme eens eyndelijk die kaarten in ordere te sien’. Maar Koning bleek geen hoog werktempo te hebben. Volgens Pool en Groes stelde hij het werk steeds uit, soms zonder een reden op te geven.

Van de Amsterdamse graveur is een brief uit 1782 bewaard gebleven. Hierin legt Koning uit dat zijn familie door ziekten was getroffen met een sterfgeval tot gevolg. Hoogstwaarschijnlijk was zijn moeder overleden. Gegevens uit het Stadsarchief Amsterdam vertellen ons namelijk dat zij op 9 september 1780 werd begraven, precies in de periode tussen de overeenkomst in 1775 en de brief uit 1782. Er is geen weet van andere familieleden die in diezelfde periode zijn overleden.

Theodorus had op dat moment zelf nog geen gezin. Hij trouwde met Anna le Blanc op 15 augustus 1783, ruim een jaar na het schrijven van zijn brief. Op een zelfportret dat Theodorus Koning in zijn latere jaren maakte, staan zijn vrouw en zijn moeder afgebeeld. Het zelfportret is te vinden in de collectie van het Rijksmuseum.

In de eerder genoemde brief beloofde Theodorus Koning eind april 1782 met de koperplaten klaar te zijn. Omdat Pool en Groes een paar maanden later nog steeds niks van Koning hadden vernomen, werd Koning door notaris J. A. Lette uit Amsterdam aangezegd om de koperplaten binnen zes weken af te maken. Het kostte de notaris wel enige moeite om Koning te vinden, aangezien hij was verhuisd naar het Spui, op de hoek van de Voetboogstraat. Na de korte zoektocht luidde het antwoord van Koning op de aanzegging: 'Ik heb geene teekeningen van de heeren ontvangen, en als de heeren tijd tot het eynde van september willen geven, dan kan ik hem afmaken'.

Of het Koning gelukt is om de koperplaten eind september 1782 af te krijgen, is niet zeker. Maar de 'Nieuwe kaart van het dykgraafschap van Dregterland' is er gekomen! Klik hier om verschillende drukken van de kaart in de collectie van het Westfries Archief te bekijken.

Bronnen

1562 Ambacht van West-Friesland genaamd Drechterland en hoofdingelanden van West-Friesland (Drechterland), 1572-1973, inv. nrs. 4 en 420.

139N40 Marc Hameleers, West-Friesland in oude kaarten (Wormerveer, 1987).

De kalligraferende dorpsschrijver

Gegevens

Binnenwijzend is een buurtschap vlak bij Hoogkarspel. Het buurtje, vroeger een dorp, ligt midden in Westfriesland omringd door koeien en tulpen. De Westfriese Omringdijk lijkt ver weg. Maar toch speelde in het verre verleden de dijk een belangrijke rol in het leven van de dorpsbewoners. Zo belangrijk zelfs, dat de dorpsschrijver van Binnenwijzend een boekje over het onderhoud van de dijk zorgvuldig met mooie krullen kalligrafeerde.

De Westfriese Omringdijk beschermde het land tegen overstromingen. De ruwe Zuiderzee brak soms door de dijk heen. Het zoute water zorgde voor grote financiële schade en persoonlijk verlies. De welen, walen en wielen in het landschap herinneren nog steeds aan oude dijkdoorbraken. Het was van groot belang dat de dijk goed werd onderhouden om tragedies te voorkomen. Van oudsher was iedere landeigenaar verantwoordelijk voor de onderhoud van zijn stukje dijk. Hoe meer land iemand in bezit had, hoe groter het stuk dijk. Waarschappen hielden toezicht op het onderhoud. Maar dit bleek niet altijd goed te werken. Want niet iedere landeigenaar nam zijn verantwoordelijkheid serieus. Nalatigheid van een enkeling ging soms te vaak voor de veiligheid van velen. Daarom vonden aan het begin van de zestiende eeuw reorganisaties plaats. In het ambacht Vier Noorder Koggen werden dijkhoofdlieden aangewezen in plaats van de waarschappen. Zij hielden toezicht op de onderhoud van de dijk. De dijkhoofdlieden lieten het onderhoud uitvoeren door gespecialiseerde aannemers. De kosten van het onderhoud werd verdeeld over de landeigenaren. In het ambacht Drechterland gingen veel dorpen samenwerken in hoofdmanschappen. Ook zij huurden aannemers in om het onderhoud van de dijk te verzorgen.

Maar in Binnenwijzend deed men het anders. Tot 1650 werd hier de dijk op de oude manier onderhouden. Iedere landeigenaar was verantwoordelijk voor een stukje dijk, een kavel genoemd. Dit werd nauwkeurig genoteerd in een stoelboek. Dorpsschrijver Pieter Jacobsz. Groot noteerde wie welk stukje dijk moest onderhouden. Aan de zorgvuldig gekalligrafeerde en versierde pagina’s is te zien dat hij dit met veel liefde en aandacht deed. Het boekje werd door Groot in 1607 opgesteld en werd daarna nog jarenlang gebruikt. Dankzij de koppigheid van een klein dorpje om aan de oude methode van onderhoud vast te houden en een creatieve dorpsschrijver kunnen we nu nog genieten van het bijzondere eeuwenoude stoelboek van Binnenwijzend.

Stede Westwoud, dorpen Westwoud en Binnenwijzend, gemeente Westwoud, 1414-1930, toegangsnummer 0094, inventarisnummer 178: Stoelboek van Binnenwijzend "haer landen alzoo sij in den zeedijck ghedijckslaecht sijn", 1607.

Jan de Bruin vertelt over het stoelboek van Binnenwijzend in deze YouTube-video.