Verslag NGV-lezing Onze voorouders en rechterlijke archieven

Gegevens

De heer H. Snel gaf op donderdag 22 oktober een lezing over het raadplegen van (oud)rechterlijke archieven voor genealogen. Deze lezing was georganiseerd door de NGV Oostelijk Westfriesland en gehouden bij het Westfries Archief. U kunt hieronder de samenvatting van Ben Leek (NGV Oostelijk Westfriesland) lezen.

De heer Snel begon met een uiteenzetting van de verschillende functies die de schepenen hadden voor ca. 1800, het begin van de Franse tijd. Iedere stad en ieder dorp koos uit haar midden (vooral uit de hogere standen) een aantal vertegenwoordigers, minimaal vier, die gedurende één jaar en met een uitloop van nog een jaar als zogenaamde oud-schepenen, allerlei registrerende en uitvoerende taken op zich namen. Zij regelden de dagelijkse gang van zaken en vormden op die manier als het ware de spil van de gemeenschap. Zij waren bij iedereen bekend en dichtbij om problemen op te lossen. De schout, die van buiten kwam en door een hogere macht werd aangesteld, was verantwoordelijk voor de openbare orde.

Dat dorpelingen om redenen van privacy wel eens uitweken naar een naburige stad vormt de reden dat een genealoog of historicus verder moet zoeken dan de dorpsarchieven waar hij mee bezig is. Gevoelige informatie kon je beter maar niet altijd aan je dorpsgenoten openbaren! Ook omdat notarissen voor 1800 alleen in de steden resideerden, moet men voor gevallen, waarbij de tussenkomst van een notaris vereist was, ook in hun registers op zoek gaan naar informatie. Een probleem is dikwijls erachter te komen bij welke notaris men zijn heil zocht.

Wat deden de schepenen zoal? Een niet volledig overzicht van hun taken is het volgende:      

• zij maakten testamenten op, regelden de huwelijkse voorwaarden en boedelscheidingen in de gemeenschappen, waar geen notaris resideerde.                                                                          
• zij stelden de transportakten op om de overdracht van onroerend goed, dat zich in die plaats bevond, te noteren.                                                                                                                       
• zij regelden de afwikkeling van faillissementen of gedwongen boedelverkopen.                      
• zij spraken recht in gevallen die onder de lagere jurisdictie vielen, noteerden de verhoren in de verhoorboeken (confessieboeken) en schreven de vonnissen op in de sententieboeken (justitieboeken). Vergrijpen die onder de hogere jurisdictie vielen werden doorverwezen naar een stad. Dat hoefde niet per se de dichtstbijzijnde stad te zijn met hogere jurisdictie.                                            
• zij sloten huwelijken als ‘commissarissen van huwelijkse zaken’. Alleen hervormden trouwden voor de kerk. Ook het vaststellen van echtscheidingen behoorde tot hun taken: zie daarvoor de ‘huwelijkskrakeelregisters’.                                                                                            
• zij traden op in civielrechtelijke gevallen, waarbij een gang naar de rechter niet nodig was. 
• zij regelden de verzekering van schepen en/of lading, vooral van belang bij verlies van een schip; zie daarvoor de ’averij grossen’.                                                                                                 
• zij legitimeerden aktes die van buiten kwamen en werden ingebracht bij bijvoorbeeld een geschil (te denken valt daarbij aan buitenlandse documenten). Ook onderhandse leningen konden door hen officieel worden vastgelegd in de zogenaamde procuratieboeken.

Alle acties en handelingen van de schepenen werden schriftelijk vastgelegd in één boek (in heel kleine gemeenschappen) of in allerlei verschillende registers. Een probleem hierbij is dat voor die boeken vaak verschillende benamingen gebruikt zijn. Via de indexen op de oud-rechtelijke archieven en de daarbij geschreven toelichtende inleidingen moet je je weg zien te vinden. Gedigitaliseerd en/of van een toegang voorzien zijn tot nu toe vooral de confessieboeken en de averij grossen. “Hoe meer vrijwilligers zich aanmelden, des te eerder wij deze ‘vergaarbak’ van dorps- en stadsgebeurtenissen verder kunnen ontsluiten voor nader onderzoek”, aldus Harmen Snel.

Na de pauze kwam de situatie na 1811 aan de orde. De Franse systematiek in de rechtspraak bleef intact, waardoor de oude situatie compleet veranderd was. De rechtspraak was naar aparte rechtbanken gegaan, een dorpsgerecht voor lagere zaken in de dorpen, een rechtbank van eerste aanleg voor de zwaardere gevallen, een hof van assisen voor nog zwaardere en ingewikkelde vergrijpen en een hooggerechtshof voor beroepszaken in Den Haag. Voor de vindplaatsen van de archieven van dergelijke rechtbanken moet men meestal op zoek gaan in de indexen van de provinciale archiefdiensten. Vredesgerechten werden opgericht om civielrechtelijke zaken te behandelen; ook hiervoor moet men naar de provinciale archiefdiensten. In 1838 verdwenen al die afzonderlijke gerechten en maakten plaats voor de kantongerechten en de arrondissementsgerechten.                           De notarissen hadden de meeste taken van de schepenen overgenomen. De schepenen werden uitvoerders van gemeentelijke taken binnen het bestuur van een gemeente.

Tot slot verschafte de spreker nog een aantal handige tips voor onderzoek: omdat noordhollandse gestraften dikwijls in Hoorn of Leeuwarden werden opgesloten, loont het de moeite de gevangenisregisters na te pluizen om informatie te vinden over mensen die in andere plaatsen een misdrijf hadden begaan. In de confessieboeken en de averij grossen in het Stadsarchief Asterdam kun je met behulp van verschillende zoekingangen (bijvoorbeeld door een plaatsnaam in te voeren) allerlei inwoners van bepaalde plaatsen terugvinden. Creatief omgaan met de mogelijkheden die de (gedigitaliseerde) archieven bieden vormt de uitdaging voor de onderzoeker, bladeren door dikke stapels papier kan altijd nog!

Deze tekst is aangeleverd door de NGV Oostelijk Westfriesland.