Een dijk van een congres

Gegevens

Dijken, dammen en duikers. Archeologie van de waterbeheersing in Middeleeuws Nederland.

Dijken behoren bij de identiteit van Nederland. Toch hebben ze in het oudheidkundig bodemonderzoek altijd veel minder aandacht gehad dan de vergelijkbare terpen, wierden en vliedbergen. Daarin is de laatste vijftien jaar gelukkig verandering gekomen. Zo is de oorsprong van de waterstaatstechniek van de vroegste geschreven bronnen (begin twaalfde eeuw) verlegd naar de Romeinse tijd: bij Vlaardingen is een houten klepduiker opgedoken uit de eerste eeuw en bij Serooskerke op Walcheren is een tweetal dijken blootgelegd uit omstreeks 200 n.C. Ook de onderwaterarcheologie is in toenemende mate alert geworden op verdronken havenwerken en bijbehorende dammen en dijken. Tenslotte heeft dijkverzwaring in het kader van de nieuwe Deltanormen een stimulans gegeven tot archeologisch onderzoek in historische dijktracé’s. De verzwaring van de Westfriese Omringdijk tussen Hoorn en Enkhuizen (2007-2013) vormde aanleiding tot een grootscheeps onderzoek door archeologen en historici naar de opbouw van de huidige dijk, zijn voorgangers en de sporen van leven, werken en sterven op en rond de dijk. De resultaten van dit onderzoek zijn op 24 juni 2016 gepresenteerd in de vorm van een kloeke publicatie en een zeer boeiend en gevarieerd congres.

Hoogheemraad Kees Stam en Wethouder Judith de Jong nemen boek in ontvangst , 24-6-2016

Uit de veelheid van de gepresenteerde onderzoeken is het moeilijk kiezen. Eén van de opvallende resultaten was, dat de technische oplossingen voor dijkbouw wel op elkaar lijken, maar door lokale omstandigheden en beschikbare materialen allerlei varianten kennen. De verankering van een zogenaamde palendijk blijkt bij de Diemerzeedijk onder Amsterdam net iets anders te zijn dan die van Jarssum bij Emden. Verrassend was de vondst van een kleikist in de herdijking van Emelissedijk op Noord-Beveland in 1597, die volledig overeenkwam met de beschrijving van deze techniek door Andries Vierlingh in zijn Tractaet van dijckagie. Door de lange verwaarlozing van de historische dijk als onderzoeksobject is het trouwens vaak (net als bij de traditionele archeologie) ‘redden wat er te redden valt’. Een schrijnend voorbeeld werd gegeven met de vondst van een tweetal sluizen uit de zeventiende en achttiende eeuw in de Hunze bij Gieten. De eerste, met een geringe diepgang, diende voor turfpramen, de tweede werd gebruikt voor de aanzienlijk dieper liggende schuiten met klipsteen, de veldkeien die vanuit Drente werden uitgevoerd om de zwaar door de paalworm aangetaste Hollandse dijken te behouden. Beide verlaten zijn gedocumenteerd, maar konden niet bewaard worden binnen het natuurontwikkelingsplan dat de rivier weer vrolijk wilde laten meanderen.

Iets dergelijks speelt ook voor de kust van Hoorn, waar gewerkt wordt aan het opspuiten van natuureilanden met de curieuze naam ‘Marker Wadden’. De alerte stadsarcheoloog en organisator van het congres, Michiel Bartels, heeft deze ontwikkelingen vóór willen zijn. Vanuit een speciaal daarvoor ingericht bootje worden sonarscans gemaakt van alle in het Hoornse Hop gelegen cultuurhistorische resten – en dat zijn er heel wat meer dan scheepswrakken. Zo kon onder meer de uit historische bron bekende, maar geografisch onvindbare Klamdijk tussen de stad en Lutje Schardam worden getraceerd. De deelnemers van het congres konden meevaren met het onderzoeksbootje om de werking van deze methode in de praktijk te toetsen. Inmiddels is de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed begonnen met een inventarisatie van alle nog min of meer waarneembare historische dijken en dijkresten in Nederland. De provincies Noord-Holland en Friesland hebben daarmee al een vliegende start gemaakt, wat heeft geleid tot honderden vaak nieuwe beschrijvingen. In het hele land zullen dat er vele duizenden zijn. En daarna valt er nog veel te onderzoeken – en hopelijk ook te beschermen en conserveren voor de toekomst, naast droogmakerijen, bruggen, sluizen, molens en gemalen. Pas met dijken is het Hollandse verhaal immers compleet.

Verslag door Frits David Zeiler.

Michiel Bartels (red.), Dwars door de dijk. Archeologie en geschiedenis van de Westfriese Omringdijk tussen Hoorn en Enkhuizen. Stichting Archeologie West-Friesland 2016. ISBN 978-90-816452-0-1. 576 pp, E 39,95.